انسان معاصر | نوشته های علی صفدری در زمینه ادیان، ملل و انسانها

• اوستا و خطوط میخی

     آنچه گذشت، بخشی از نوشتار پرویز ناتل خانلری، زبان شناس زبده ای است که اولین و شاید تنها کتاب تاریخ زبان فارسی را نگاشته است. در کنار گفته های خانلری، خواندن این قسمت از مقدمه پورداوود بر گات ها می تواند مکمل خوبی برای جهت گیری و تمرکز رساتر در ایران اوستایی باشد.

     ابراهیم پورداوود اولین مترجم اوستا به زبان فارسی می نویسد:

     از ایران قدیم دو یادگار خطی در دو زبان مختلف ولی نزدیک به هم باقی ماند، یکی به زبان جنوب غربی ایران که به خطوط میخی به فرمان پادشاهان بزرگ هخامنشی در بدنه سنگ خاراها و کوه ها و دیوارهای قصور و ظروف و مهر ها کنده شد؛ دیگری به زبان شمال غربی که به خط اوستا در کتاب مقدس اوستا نوشته گردید. اولی از چپ به راست نوشته می شود، دومی از راست به چپ، اولی که در روی سنگ ها نقش بسته شد نسبتا از حوادث روزگار محفوظ مانده و اینک چهارصد لغت در سینه کوه های ایران و کاخ های ویران از زبان شاهنشاهان نامدار به جاست. نخستین خط میخی در کوه بهستان (بیستون) در سال 520 پیش از مسیح به فرمان داریوش کنده شد و گویای داستان کشور گشایی آن شهریار است و آخرین خط در فارس به حکم اردشیر سوم در سال 350 پیش از مسیح در بدنه دیوار قصر خسروی نقش یافت. اما اوستا که در سینه فنا پذیر پیروان آیین مزدیسنا و یا روی چرم ستوران و کاغذ سست بنیان نقش بسته بود از آسیب روزگاران ایمن نماند. از نامه باستان با آن همه بزرگی که داشت امروز فقط هشتاد و سه هزار کلمه در اوستای کنونی به یادگار ماند، ولی نه به خط اصلی قدیم و نه به ترکیب و ترتیب دیرین. با این قدیمی ترین و مقدس ترین آثاری است که از ایران کهن به ما رسید.⁶

-------------------

[6] گات ها، کهن ترین بخش اوستا / ص 64

• اوستا و اوستایی

     اوستایی به زبانی اطلاق می شود که اوستا، یعنی کتابهای مقدس آیین زرتشتی به آن نوشته شده است. نمی دانیم کسانی که به این زبان گفتگو می کردند خود آن را چه می نامیدند. همچنین درست معلوم نیست که در کدام ناحیه از سرزمین پهناور ایران این زبان به کار می رفته است.

     در متن اوستا نام میهن اصلی این نژاد به لفظ «آَرَیَنَ و اِجَ» ذکر شده، و گروهی از محققان، این کشور را با ولایت خوارزم که نام آن در همان کتاب آمده است یکی می دانند. مرزهای «ارین واج» در اوستا مشخص نیست. اما از روی بعضی از نکات که در نوشته های یونانیان درباره خوارزم پیش از دوران هخامنشی ذکر شده احتمال می رود که این کشور ایرانی شرقی در آن زمان شامل ولایتهای مرو و هرات نیز بوده است.

     اوستای کنونی باقیمانده مجموعه ای از متون دینی به زبان اوستایی است که در دوره ساسانیان گردآوری و تدوین شده است. در قرن سوم میلادی زبان «آَرَیَنَ و اِجَ» از رواج افتاده بود و تنها موبدان زرتشتی آن را به عنوان دینی به کار می بردند.

     به موجب روایات کتاب های پهلوی (دینکرد) کتاب اوستا در دوره هخامنشیان روی چرم گاو نوشته شده بود و اسکندر آنها را سوزاند و سپس در زمان یکی از شاهان اشکانی، بلاش نام از روی روایت های شغاهی گردآوری شد، و در زمان اردشیر ساسانی بار دیگر این متون با تصحیح و تنقیح به صورت قطعی ثبت گردید.

     اوستای روزگار ساسانیان به موجب آنچه از کتاب دینکرد برمی آید شامل 21 باب (نَسک) بوده است و مولف مزبور عنوان هر نسک و خلاصه ای از مطالب آنها را ذکر کرده که بسیاری از آنها اکنون نابود شده است. از بعضی قسمت های دیگر اوستا که اصل آنها در دست نیست، ترجمه و تفسیر به زبان پهلوی موجود است.

     اوستای کنونی شامل پنج قسمت یا پنج کتاب است. اما هیچ یک از دستنویس های قدیم که باقی است کامل نیست. یعنی همه این قسمت های پنجگانه را در بر ندارد. کتاب های مزبور از این قرار است:

1 - یَسنا ، یَسنَ ، به معنی پرستش و نیایش و جشن (کلمه جشن هم صورت کنونی همین یَسن است.) کتاب یسنا مشتمل بر سرودها و دعاهای دینی است و شامل 72 هائیتی (فصل) است. 28فصل از آن «گاتا»هاست که کهن ترین قسمت اوستاست و بیشتر دانشمندان آن را اثر خود زرتشت و یا بعضی از آنها آن را اثر نخستین شاگردان وی می دانند و منظوم است.

2 - ویسپرد ، که مجموعه ای از ملحقات یسنا است و در مراسم دینی بدوت یسنا سروده نمی شود. هر فصل از این کتاب را «کَرده» می خوانند. متن موجود این کتاب را در نسخه های مختلف به 27 یا 25 یا 32 کرده تقسیم کرده اند.

3 - وَندیداد ، که در زبان اوستایی «وی دَئِوداتَ» است و «قانون ضد دیو» معنی می دهد. هر فصل از این کتاب «فَرگَرد» خوانده می شود. وندیداد شامل 22 فرگرد است. مطالب وندیداد درباره آفرینش و جهان شناسی و قوانین و فرائض و آداب دینی است.

4 - یَشتها ، که آن نیز به معنی ستایش و نیایش است. در اوستای کنونی بیست و یک یشت وجود دارد که موضوع آنها ستایش آفریدگار و امشاسپندان و ایزدان است.

     بعضی از یشت ها از نظر زبان کهنه تر می نماید. قسمت هایی از یشت ها در اصل منظوم، یا بر حسب عقیده بعضی از محققان ترکیبی از نظم و نثر بوده است.

5 - خرده اوستا ، به معنای اوستای کوچک که در زمان شاپور دوم ساسانی تالیف شده است. این کتاب شامل قطعاتی است که از قسمت های دیگر اوستا استخراج و در آنها تصرفاتی کرده اند و قطعات بزرگ دیگری که به زبان اوستایی نیست، بلکه به پازند است و این مجموعه مشتمل بر نمازها و دعاهایی است که در مراسم دینی سالانه و اوقات روز و جشن های مذهبی و هنگام انجام دادن آداب خاص دین خوانده می شده است.⁵

-------------
[5] تاریخ زبان فارسی / صص 214 - 217