انسان معاصر | نوشته های علی صفدری در زمینه ادیان، ملل و انسانها

 

---

سلسله درسگفتارهای «تشریعات قرآن»

خوانشی از سیر نزولی آیات الاحکام

جلسه سوم - هشتم اردیبهشت1399 - سوم رمضان 1441

---

 

• دانلود فایل جلسه سوم:

---

متن پیاده شده جلسه سوم

نکته دیگری که بیان آن اهمیت دارد، مسئله­ای است که از آن به «ناسخ و منسوخ» تعبیر می­شود. نسخ به معنای برداشته ‌شدن حکمی با آمدن حکم دیگر است، به طوری که اگر حکم دوم نمی‌آمد، حکم اول تا روز قیامت باقی می‌ماند. بنابرین باید بدانیم که برخی از احکام و قوانینی که در سالهای نخستین دعوت پیامبر^{صل­ الله­ علیه­ وآله} وضع شدند، قوانین زمان­داری بوده­اند که در پایان مدت زمان اجرایی­شان، ملغی شده­اند یا تغییر یافته ­اند.

     در آیه صدوششم سوره بقره، خداوند می­فرمایند: هر حکمی را نسخ کنیم، حکمی بهتر از آن را برای­تان می­فرستیم. بنابرین اصل وجود نسخ، یک مسئله قرآنی است. این آیه در نخستین ماه ­های هجرت رسول­ خدا^{صل­ الله ­علیه­ وآله} به مدینه، نازل شده و چند سال پیش از این، زمانی که پیامبر^{صل­ الله ­علیه­ وآله} در مکّه بودند، یک مرتبه دیگر درباره نسخ در آیه صدویکم سوره نحل نیز سخن به میان آمده بود.

     در بحث­های دانش­ اصول، درباره اینکه آیا احکام شریعت­های پیشین نسخ گردیده­اند و یا می­توان به آنها استصحاب نمود بحث می­گردد. مقصود اینکه بحث نسخ، یک بحث دامنه­دار در دانش­های گوناگون محسوب می­شود و اینجا ما از منظر دانش­های تفسیری و فقهی با آن روبرو هستیم.

     به یک شبهه کوچک اما مهم نیز اشاره می­ کنم. در این باب ایراد وارد می­کنند که این تغییر حکم، آیا با علم مطلق الهی ناسازگاری ندارد؟ خداوندی که به همه جزئیات آگاه است، چرا حکمی می ­فرستد که چندی بعد آن را نقض نموده و نیاز به حکم جدید باشد؟

     پاسخ می­ دهیم که پروردگار با احاطه عالمانه، حکم نخست را صادر می­کند و خود می­داند که این حکمی گذرا و زمان­دار است و ممکن است این زمان­داری بر ایمان­ آورندگان پوشیده باشد. هنگامی که زمان آن به پایان رسید، حکم دوم را -که ممکن است حکم نخستین را تشدید یا تضعیف یا ملغی کند- ابلاغ می­فرماید. هنگام جایگزینی حکم نخستین با حکم دوم، نسخ رخ می­دهد. به عنوان نمونه: پس از مهاجرت به مدینه، مسلمانان به مدت شانزده ماه به سوی بیت­المقدس نماز می­خواندند. آنگاه دستور رسید که از این پس به سمت کعبه نماز را اقامه کنید. این رخداد، نسخ تلقی می­شود و دستور اولیه که نماز به سوی بیت المقدس بوده «منسوخ» و حکم جدید را که نماز به سوی کعبه است، «ناسخ» می‌نامند؛ و این منافات و تعارضی با علم پروردگار ندارد.

     درباره تعداد قوانینی که نسخ شده­اند نیز سخن بسیار است. برخی دامنه­ ی آن را بسیار گسترده می ­دانند، تا جایی که ادعا می­ کنند تنها در سی ­و چهار سوره نسخی رخ نداده است. گروهی دیگر همانند سیوطی تنها بیست آیه را در این مسئله داخل می­دانند. عده ­ای نیز نسخ را زیبنده قرآن نمی­دانند و آن را نوعی کاستی برای قرآن قلمداد می­کنند و در پی رد اصل موضوع هستند. در این میان تلاش­ه ای عالمانه مرحوم آقای خویی تامل برانگیز است.

     ایشان در کتاب البیان به انتقاد از مفسرانی که بدون توجه کافی در آیات، و با توهم اختلاف بین آنها، قائل به نسخ شده­اند پرداخته و مواردی را که آنها در شمار مصادیق نسخ آورده ­اند را بررسی نموده و بیان می­ کند که گاه، آیه ­ای، قرینه­ ی عرفی در فهم آیه­ ی دیگر به شمار می ­آید؛ از قبیل خاص و عام یا مطلق و مقید. مرحوم آقای خویی با طرح آیاتی که در مورد آنها ادعای نسخ شده، هر یک از آنها را به جز یک مورد –آیه نجوا- مورد مناقشه قرار می­ دهند.

     نکته پنجم را به تاریخچه و شیوه ­های نگارش­های موجود پیرامون آیات الاحکام اختصاص دهیم. سایر مذاهب اسلامی، سابقه بحث و تحقیق پیرامون آیات الاحکام را به محمد بن ادریس شافعی _{(متوفی 204 هجری)} می­رسانند و او را اولین نگارنده در این حوزه می­دانند. چناچه یک جستجوی به دور از غرض­ورزی انجام دهیم، با نام محمد بن سائب کلبی _{(متوفی 146 هجری)} رو به رو می­شویم که بیش از نیم قرن پیش از شافعی می­زیسته است. ابن­ندیم، کتابشناس و فهرست­نگار نامی بغداد در قرن چهارم، در کتاب الفهرست، از نگاشته ابن سائب کلبی در این زمینه یاد می­کند. شاید سبب اینکه برخی، از آوردن نام کلبی در این مقام خودداری کرده­اند، پیشینه فعالیت­ها و باورهای او باشد. محمد بن سائب کلبی از خانواده­ های شیعی محسوب می­شده و بخش عمده فعالیت­ هایش در زمینه دانش تفسیر و انساب بوده که متاسفانه عمده آثارش به ما نرسیده است. این محو آثار را باید در کینه ­ورزی­ هایی که به خاطر گرایشات مذهبی او نسبت به اهل­ بیت^{علیهم­ السلام} رخ داده جستجو کرد. با وجود آنکه ایشان از رجال ترمذی و ابن­ ماجه به شمار می­آید، در کتب رجالی غیرامامیه تعابیر تند و زننده ­ای پیرامونش به کار رفته است. احادیث تفسیری او را قبول می­کنند، ولی به نظراتش در انساب که می­رسند، مردود می شمارند؛ که احتمالا این یک ­بام­ و دو هوا به خاطر افشاگری­ های او درباره تاریخِ دوره جاهلیت و بیان ناپاکی برخی از بزرگان قریش بوده که به مذاق آنها خوش نیامده و رفته رفته او و احادیث­ش را متروک کرده و حذف نموده­اند.

     خلاصه آنکه اولین کتابی که از علمای شیعی در زمینه آیات الاحکام به ما رسیده، کتاب مرحوم قطب راوندی (متوفی 573 هجری) با نام «فقه القرآن» می­باشد. از روزگار ایشان تا روزگار ما، کتابهای بسیاری در این موضوع به نگارش در آمده که سه کتاب «کنزالعرفان فی فقه القرآن» مرحوم فاضل مقداد، «زبده البیان فی احکام القرآن» مرحوم مقدس اردبیلی و «مسالک الافهام الی آیات الاحکام» مرحوم فاضل جواد، از شهرت بیشتری برخوردار هستند. در دوره معاصر نیز موضوع آیات الاحکام مورد توجه زیادی قرار گرفته و چهره­های زیادی پیرامون آنها دست به نگارش برده­اند که بخش قابل ملاحظه­ای از این آثار همان تکرار مکرّرات پیشینیان است؛ ولی در این میان آثار ارزنده­ای هم دیده می­شود.

     کتابهایی که در همه دوره ­ها در این باب به نگارش در آمده، غالبا به یکی از این دو شیوه بحث را پیگیری نموده­اند: یا اینکه بر اساس چینش قرآن، سوره ­ها را به ترتیب جستجو نموده­ و آیات ­الاحکامش را استخراج کرده و بر این محور، پیرامون آیات به بحث و نظر پرداخته­ اند و یا اینکه شیوه دومی را محور بحث­ شان قرار داده­ و بر اساس دسته ­بندی ابواب فقه عمل کرده­اند و از طهارت تا دیات، آیات هر کتاب فقهی را دسته­بندی کرده و به بررسی آنها پرداخته ­اند.

     آنچه که ما در این گفتگو شیوه خودمان قرار می ­دهیم، روش سومی است که کمتر به آن توجه شده و فواید منحصرانه خودش را دارد. از لحاظ روش ­شناسی در فهم قرآن، برای مخاطب امروزی، این روش سوم ساختارمندانه­ تر به نظر می­رسد. ما در این گفتگو، در پی سیر نزولی آیات الاحکام هستیم و آیات مربوط به بحث تشریعات قرآن، که هر کدام حکمی از احکام را به دوش می­ کشند را بر اساس ترتیب نزول آنها پیگیری می­ کنیم. از دوره آغاز نزول وحی در مکه شروع کرده و سپس تا دوره دعوت آشکار پیامبر و معراج و هجرت به مدینه و ... تا آخرین روزهای حیات مبارک ایشان و خاتمه نزول قرآن ادامه می­دهیم.

     این نوع خوانش آیات، نگاه مخاطب به وضع قوانین در اسلام را روشن می­سازد و گام به گام همراه با آیات جلو می­آید و ظرافت ­های تدوین قانون برای جامعه­ای که فاصله زیادی با چارچوب­های اخلاقی، انسانی و معنوی داشت را هویدا می­کند. اینکه در برخورد با مردمان با چه رویکردی باید پیش رفت و از کجا باید آغاز نمود. این­ها چالش­های جدی در برخورد با انسان معاصر است که وقتی پای سخن و دل هر کدام­شان می­نشینی، حتی اگر در برخوردهای نخستین با واهمه­گی یا ستیز روبرو شوی، و با وجود همه دل­مشغولی­هایی که پیشرفت­های انسانی برای­شان ایجاد کرده، با تمام وجود لمس می­کنی که عطش شروع یک راه معنوی در زندگی را دارد. در بحث­ها و گفتگوها با باورمندان به سایر ادیان و فرقه­ ها –علی­ الخصوص مسیحیت- برای خیلی از انسان­ها روشن شده است که باورمندی بدون شریعت، راه به ناکجاآباد است و آن بلایی که پولس بر سر آیین مسیح آورد -که شریعت را ساقط نمود- جفای به همه انسان­ها بود.

     نگاه به قرآن از منظر شیوه نزولی؛ فواید منحصر به فردی دارد که همین فایده­ها جذابیت پیگیری این شیوه را برای محققین بیشتر می­کند. مثلا در بحث زبان قرآن و فهمیدن مراد استعمالی واژه­ها بسیار راه­گشاست. واژگانی که در قرآن مورد استفاده قرار گرفته محور بحث دانشمندان زیادی بوده و هست. اگر ما چینش نزول آیات و سوره­ها را مورد دقت قرار دهیم، به فهم بهتری در این موضوع می­رسیم که وقتی به آثار قرآنی برخی بزرگان می­رسیم شاهد خطاهایی هستیم. مثلا پیرامون آیه چهارم سوره مدثر که می­فرماید: «وثِیابَکَ فَطَهِّر»؛ مرحوم آقای طباطبایی با عنایت به آیه 187 سوره بقره که همسران را لباس یکدیگر تشبیه می­کند، بیان می­کند که مقصود این است تا زنان را تطهیر نموده و از شرک و معاصی باز دار. این درحالی است که سوره مدثر از سوره­ های نخستین نازل شده است و آیات سوره بقره در مدینه نازل گردیده و هنوز تشبیه لباس بودن همسران برای یکدیگر صورت نگرفته بوده و در آن بازه زمانی رسول­ خدا تنها همسری که داشته ­اند بانوخدیجه بوده است.

     از دیگر ویژگی­ ها و فواید توجه به سیر نزولی آیات، شناسایی اسباب النزول­ های ناصحیح است. به هر حال ما برای بسیاری از آیات، با واقعه و داستانی رو به رو هستیم که سبب نزول آیه را برای ما بازگو می­کند. این اسباب نزول، آلوده به اخبار دروغین و غیرصحیح نیز هست؛ ولی در هر صورت نمی­توان از همه آنها چشم پوشید. گفته شده که احمد حنبل برای رهایی از داستان­ های ساختگی در اسباب نزول، همه آنها را مردود دانسته است. اما این دیدگاه آنقدر ناپسند است که بعدها کسانی همانند زرکشی برای توجیه آن تلاش کردند. برخی دیگر برای تشخیص سره از ناسره در این بحث، راه­های دیگری را پیشنهاد داده­اند. یکی از راه­های تشخیص صحت این اسباب، توجه به سیر نزولی آیات است. این توجه به سیر نزولی، بسیاری از شبهاتی که پیرامون رسول­خدا و قرآن مطرح می­شود را به روشنی پاسخ می­دهد و این شبهات را خنثی می­سازد. مثلا سیوطی درباره آیات 126 تا 128 سوره نحل، می­نویسد این آیات در حالی نازل شد که رسول­خدا بر جنازه عموی خویش حمزه ایستاده بود و جملاتی را درباره انتقام حمزه و مثله نمودن هفتاد نفر از قریش بر زبان می­راند؛ جبریل این آیات را بر ایشان نازل نمود و او را از این کار منع ساخت. این درحالی است که سوره نحل در ترتیب نزولی قرآن هفتادمین سوره نازل شده است و در مکه نازل گردیده و ماجرای شهادت حمزه در سال چهارم هجری و در نبرد احد در نزدیکی مدینه رخ داده است.

     مسئله­ ششم­ی که باید به آن اشاره نمود، تعداد آیاتی که در این موضوع با آن روبه­رو هستیم و ساختار آنهاست. باید گفت در بین شش هزار و چندصد آیه قرآن، نظر یگانه­ای وجود ندارد که چند آیه در این موضوع دسته ­بندی می­شود. در منابع روایی اولیه، روایاتی وجود دارد که یک­چهارم آیات را مربوط به احکام و فرائض بر می­ شمرند و روایات دیگری که این تعداد را تا یک­سوم می­رساند ؛ یعنی بیش از سی درصد آیات.

     بر اساس نظر مشهور بین صاحب نظران، تعداد آیات الاحکام را پانصد آیه بر­می­شمرند؛ یعنی حدود یک سیزدهم آیات قرآنی. اقوال دیگری که وجود دارد از دویست و چند آیه تا هزار آیه یا بیشتر را بیان می­کنند و برخی نظر بر این دارند که تمام آیات قرآن شامل آیات الاحکام است و از همه آیات، می­توان حکمی فقهی را استخراج نمود. در بین دیدگاه­ های گوناگون، شاید این نظر پسندیده باشد که نمی­توان تعداد دقیقی از آیات را برشمرد که تنها آنها را در دسته آیات­الاحکام قرار دهیم و دیگر آیات را به این حوزه مربوط ندانیم؛ زیرا این مسئله که به کدام آیه در استنباط حکمی فقهی استناد کنیم، بسته به توانایی فقیه در مسئله فقاهت دارد؛ ممکن است فقیهی بتواند از آیه­ای استنباطی نماید که دیگران به چنین استنباطی نرسیده باشند. از همین­ رو تعداد مشخصی از آیات را نمی­توان دسته­بندی و معرفی نمود؛ اما تلاش ما این است که در حد امکان تمام آیات مطرح در این موضوع را ذکر نموده و چیزی را از قلم نیاندازیم.   

     آیاتی که محور بحث ماست، چهارگونه ­اند: برخی از آنها حکم خاصی را بیان می­کنند و برخی دیگر حکمی عام را؛ دسته سوم قواعدی فقهی از آنها برداشت می­گردد و دسته چهارم در استخراج قاعده ­های اصولی مورد استفاد واقع می­شوند.

     آیاتی که در این بحث با آنها روبرو هستیم، گاهی به صراحت بیان­گر حکمی فقهی هستند و چارچوب­های کلی فقه اسلام را تبیین می­کنند. برخی از آنها در پاسخ به پرسش­ هایی که از پیامبر^{صل­ الله­ علیه­ وآله} می­شده است، نازل گردیده­اند و با واژه­های «یستفتونک» و «یسئلونک» آغاز می­شوند و از پیامبر پاسخ سوال یا استفتاءشان را می­ خواستند. اما همیشه آیه به همین روشنی به ما حکم فقهی را ارائه نمی­دهد و گاهی باید شآن نزول آن را بررسی نمود و یا احادیثی که پیرامون آن وجود دارد را در کنار آیه قرار داد. در برخی آیات، آیه تنها بیان­گر حکم کلی یک عملی است و شیوه اجرایی و ضوابط آن را باید در سیره پیامبر^{صل­ الله­ علیه­ وآله} جستجو نمود؛ همانند نماز و روزه و خیلی از احکام دیگر. گاهی در غالب داستان و سرگذشت پیشینیان به ما حکمی فقهی ارائه می­شود؛ همانند آنجا که ماجرای فرزندان یک باغدار خیّر را خداوند برایمان نقل می­فرماید و مانع خیر نشدن و احکامی دیگر را به ما می ­آموزاند. گاهی هم با یادآوری سرگذشت بدکاران یا تقبیح رفتارهای آنان، صفات مذموم و ناشایست را برمی­شمرد و انسان­ها را از کردارهای این­چنینی بر حذر می­دارد.

---

سلسله درسگفتارهای «تشریعات قرآن»

خوانشی از سیر نزولی آیات الاحکام

جلسه دوم - هفتم اردیبهشت1399 - دوم رمضان 1441

---

 

• دانلود فایل جلسه دوم:

---

متن پیاده شده جلسه دوم

     نکته نخست که باید مطرح کنیم پیرامون خود قرآن است. بر اساس باورهای ما، قرآن یکی از ادلّه اربعه می باشد و یکی از دو رکن اساسی برای استنباط احکام فقهی و از منابع اصلی شریعت محسوب می شود. اینگونه باور داشتن به متون مقدس و سنّت های دینی، سابقه ای تاریخی دارد و در ادیان پیش از اسلام نیز همینگونه بوده است.

برای نمونه به کلام جان هیک – این فیلسوف دین که در بین ما بیشتر به خاطر نظریه پلورالیسم شهرت دارد – اشاره می¬شود: «شورای ترنت – که یکی از مهم‌ترین شوراهای سراسری کلیسای کاتولیک بود - اعلام نمود که این شورا با همان اخلاص و احترامی که تمام کتاب‌های عهد قدیم و جدید را می‌پذیرد و حرمت می‌نهد، همین طور، سنتی را که به ایمان و اخلاقیات مبتنی است و به عنوان امری که شفاها از عیسی مسیح دریافت گردیده یا الهام بخش آنها روح القدس بوده و همیشه در کلیسای کاتولیک محفوظ است، می‌پذیرد و تقدیس می‌کند».

     در باور همه مذاهب اسلامی، قرآن حجّت است. حجّت یک معنای واژگانی و لغتی دارد، به معنای برهان و دلیلی که سبب قطع و یقین می¬شود و هر آن چیزی که صلاحیت استدلال را داراست. برگزیدن این معنای حجّت، بر قطع، همه اماره های معتبر، اصول عملیه و قواعد فقهی صحیح بوده و هیچ مانعی از عقل و نقل برای این معنا وجود ندارد. در دانش منطق، حدّ وسطِ قیاس را حجّت میدانند که در واقع علت تحقق و ثبوت در هر استدلالی است. به این مثال توجه کنید: عالم متغیّر است، و هر متغیّرى حادث است، پس عالم حادث است. حد وسط این استدلال که: هر متغیری حادث است، در دانش منطق حجّت قلمداد می¬شود. اما در دانش اصول فقه، از چیزى که شرعاً واسطه در اثبات است - مانند ادله‏ اجتهادى و قواعد معتبرى که احکام را به وسیله آنها ثابت می‌کنیم – تعبیر به حجّت می¬شود. پس هر چیزى که با امضا یا تأسیس شرع معتبر باشد و حکم یا موضوع حکم را ثابت کند، در اصطلاح اصولیین حجّت نام دارد.

     اهل بیت علیهم السلام در نقل های گوناگون و بسیاری که از آنها آمده است، برای تبیین و یا مستند سازی کلام شان، چه در امور عمومی زندگی و چه در امور فقهی، از آیات قرآن بهره گرفته اند و به آنها استناد کرده اند. برای نمونه به خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها در مسجد رسول خدا صل الله علیه و آله باید اشاره نمود – که به خطبه فدکیه شهرت دارد – که برای اثبات حقانیت شان به آیات قرآن استناد فرمودند. این نمونه در مقام احتجاج است و خلیفه¬ای که شهادت صحابه رسول خدا را در حقانیت دختر ایشان نپذیرفته بود، نتوانست در مقابل آیات قرآن ادعایی داشته باشد.

     در امور عامه فقهی و احکام هم روایات بسیاری در منابع اولیه و اصلی ما وجود دارد که در تبیین یک حکم و یا قاعده، به آیات کتاب خدا استناد شده است که در بین گفتگوها، به برخی از آنها اشاره می شود.

     بنابراین قرآن قطعی الصدور است و مسلمانی در حقانیت آن تردید ندارد و باور مسلمانان بر این است که قرآن از ناحیه خدا نازل گردیده و اصالت و حجیّت آن پذیرفته شده است.

 

     دومین نکته ای که در اینجا مطرح است و باید بر آن تامل نمود، مسئله ظواهر قرآن است. اصلا ظواهر قرآن چیست و آیا ظواهر قرآن حجت است؟

     به صورت کلی، کلام را به سه دسته تقسیم بندی می¬کنند: نصّ، ظاهر و یا مجمل.

نصّ به کلامی اطلاق می شود که دلالتش بر مقصود متکلم صددرصدی باشد و یک در هزار هم احتمال دیگری در آن داده نشود. ظاهر به کلامی گفته می شود که مفادش ظاهر و آشکار است و معنایی که از آن قصد شده به ذهن مخاطب خطور می کند، ولی به آن صورتی نیست که بتوان آن را صددرصدی قلمداد نمود؛ بلکه احتمال دیگری هم در آن می توان داد؛ ولی به قدری این احتمال ضعیف است که عرف و عقلا به آن اعتنایی نمی کنند. دسته سوم که مجمل نامیده شده، به کلامی که دو یا چند پهلو داشته باشد گفته می شود، آن هم به گونه ای که نتوان هیچ¬یک از آن احتمالات را قوی تر پنداشت و آن را برگزید.

     با این توضیح، روشن است که نصّ قطعا حجّت است و مجمل یقینا نمی تواند حجّت باشد؛ سخن بر سر ظواهر کلمات است. ظواهر کلماتِ گفتگوهای روزمره مردمان و عرف با یکدیگر حجّت است و نظام مفاهمه انسان ها در همه دنیا، چه به صورت گفتاری و یا نوشتاری، بر همین ظواهر استوار و مبتنی است و تفهیم و تفهّم به همین شیوه صورت می پذیرد و شاید در گفتگوهای روزانه مان جمله ای را پیدا نکنیم که سراسرش نصّ باشد و هیچ بخشی از آن ظاهر قلمداد نشود.

     یکی از بحث هایی که در دانش اصول فقه به آن پرداخته می شود، بر همین مطلب است که آیا ظواهر قرآن حجت هست و یا خیر. زیرا گفته می شود در دوره¬ای که اخباری ها بر جریان های فکری غالب بودند، باور آنان بر این بود که نمی توان به ظواهر قرآن استناد نمود و این ظواهر حجیت ندارد. البته نقدهایی بر این ادعا وارد شده و مقالاتی در دفاع از اخباری ها و نظرات چهره های اثرگذارشان مبنی بر اینکه آنان ظواهر قرآن را حجّت می دانسته اند نگاشته شده؛ ولی  به هر حال در دوره بعد از اخباری ها، زمانی که اصول فقه غالب گردید؛ یکی از بحث های کتب اصولی به همین موضوع اختصاص یافت.

     مرحوم آخوندخراسانی هیچ تردیدی را بر اصل حجیت ظواهر کلام شارع قرآن روا نمیداند و دلیل این حجیت را، سیره عقلا و بنای عملی آنان بیان میکند. ایشان در این زمینه به دو نکته اشاره میکند:
1 تردیدی نیست که عقلا عالم در هنگام افاده خاسته هایشان با دیگران، بر روی ظواهر تکیه میکنند و از ظواهر استفاده می نمایند. اگر کسی بر روی مکالمات روزمره اش دقت و تمرکز کند، تصدیق می کند که واقعیت امر این چنین است و شالوده اصلی گفتارهای ما ظواهر است. شارع هم از عقلاست و بلکه رئیس عقلا و خالق است و علی القاعده رویه او هم این چنین است.
2 تنها همین سیره عقلا کافی نیست و نمی شود سیره عقلا را به تنهایی برای خطابات شارع پذیرفت، بلکه باید شارع مقدس این سیره را قولا و عملا تایید کرده و آن را امضا نموده باشد، یا اینکه اگر صریحا تایید ننموده، سخنی در ممانعت با این رویه و نپذیرفتن آن از سوی شارع به ما رسیده باشد.

     سپس مرحوم آخوندخراسانی بیان می کند که ما یقین داریم که شارع این سیره را کنار نگذاشته و بر رد نمودن آن اقدامی ننموده، زیرا که اگر چنین رخدادی بود، مسلمانان صدر اسلام آن را برای ما گزارش می کردند و به دست ما می رسید. ثانیا اینکه اگر شارع این سیره را نپذیرفته بود، باید شیوه دیگری را عرضه می داشت، که در این صورت حتما برای ما نقل می¬شد و به دست ما می رسید، در حالی که اصلا خبری از چنین رویدادی نیست و ما یقین داریم که چنین اتفاقی رخ نداده است. با این حساب یقین داریم که شارع سیره عمومی مردمان را در برخورد با ظواهر رد ننموده و با توجه به اینکه این شیوه در نودونه درصد موارد مورد ابتلاست؛ از همین رو فهمیده می شود که این روش و شیوه مورد قبول شارع است.

     خلاصه سخن اینکه ایشان شش وجه که ممکن است بر عدم حجیت ظواهر قرآن اقامه شود را ذکر می کند و همه آنها را پاسخ می دهد و ثابت می¬کند که ظواهر قرآن همانند ظواهر روایات و هر کلامی حجت است.

 

     نکته سوم، مسئله تحریف قرآن است. این بحث در تاریخ قرآن بسیار پرحاشیه بوده و از مسائل تاریخی، روایی و کلامی بین مذاهب اسلامی است و از دوره صحابه تا به امروز همواره مطرح بوده است. به دلیل آنکه در این بحث از آیاتی یاد می شود که به نوعی با آیات الاحکام پیوند دارد، ناگزیریم که تاملی هرچند کوتاه به این موضوع داشته باشیم.

     شاید بتوان گفت که ریشه این تردید¬ها نشأت گرفته از کلام برخی دروغ¬پردازان و فریب¬کارانی است که در صحیح¬بخاری و صحیح¬مسلم آمده و تا امروز مسئله ساز بوده است.

     در دوره رسول خدا و نزول قرآن، آیاتی که نازل می گردید با نوشت افزارهای ابتدایی و بر روی چیزهایی نظیر تکه‌های چرم، استخوان های شانه و دنده گوسفند و شتر، چوب درخت خرما که پوست آن را کنده بودند، سنگ های صاف و صیقلی و قطعاتی از حریر و چیزی شبیه به کاغذ نوشته می شد که به هر قطعه ای که آیاتی بر روی آن حک می شد «صحیفه» می¬گفتند. به این ترتیب قرآن در زمان رسول¬خدا به صورت صحیفه-صحیفه بود. در همان روزگار، آیاتی که نازل می¬گردید توسط مسلمانان حفظ هم می¬شد. هر کسی به قدر توانایی خویش آیات و سوره¬هایی را حفظ بود و گفته شده که حدود چهل نفر از صحابه تمام آیات نازل شده را از حفظ داشتند. به این ترتیب، قرآن در زمان رسول خدا محفوظ بود و هم به صورت نگاشته های گوناگون و هم به صورت محفوظات مخاطبان؛ اما بنا به علل و عواملی در زمان ایشان به صورت یک کتاب منسجم در کنار هم قرار نگرفت. شاید یکی از این عوامل، باز بودن باب وحی بوده که در هر مرحله از وحی، آیاتی نازل می شد و به دستور رسول خدا -کسانی که فرمان بردار ایشان در امر کتابت وحی بودند و با نام «کُتّاب وحی» شناخته می شدند- هر آیه در جایگاه مورد نظر و سوره مخصوص خود قرار می گرفت. البته برخی از محققین مسئله نسخ احتمالی را نیز در این خصوص ذکر کرده¬اند که می¬توان بر روی آن نیز تامل نمود.

     به هر روی، تا وحی به پایان نمیرسید، امکان جمع آوری قرآن به صورت یک مجلد نبود، ولی در زمان رسول¬خدا، خود ایشان بر کتابت و تنظیم آیات در سوره¬ها نظارت داشتند و بعد از ایشان تنها مصحف های گوناگون و پراکنده ای که وجود داشت سامان گرفت و به صورت یکپارچه تنظیم گردید که از آن تعبیر به جمع آوری مصحف می شود.

     مرحوم مطهری در جلد نخست «آشنایی با قرآن» بیان لطیفی دارد:

     مثلًا فرض کنید که میخواهیم دیوان حافظ و یا خیام را بشناسیم. اولین کاری که باید بکنیم این است که ببینیم آیا آنچه که به نام دیوان حافظ مشهور شده همه ی آن از حافظ است و یا تنها بعضی از قسمت¬هایش به حافظ تعلق دارد و بقیه اش الحاقی است؛ و همچنین در مورد خیام و دیگران. اینجاست که پای نسخه ها در میان می آید، آن هم قدیمیترین و معتبرترین نسخه¬ها. میبینیم که هیچ یک از این کتاب¬ها از این نوع شناخت بی نیاز نیست. حافظی که مرحوم قزوینی چاپ کرده و در آن معتبرترین نسخه¬ها را ملاک قرار داده با حافظ های معمولی که در ایران یا بمبئی چاپ میشد و در خانواده¬ها وجود داشت بسیار متفاوت است. حافظ¬هایی که سی چهل سال پیش چاپ کرده بودند در حدود دو برابر حافظ هایی است که امروز نسخه شناس ها معتبر میدانند... و یا وقتی به رباعیات منسوب به خیام نگاه می¬کنید شاید حدود دویست رباعی پیدا کنید که همه تقریباً در یک سطح قرار دارند و اگر اختلافی هست در همان حدودی است که میان اشعار همه شاعران است حال آنکه هرچه از نظر تاریخی به عقب بروید و به عصر خیام نزدیک¬تر شوید می بینید که از این تعداد آنچه قطعاً منسوب به اوست شاید کمتر از بیست رباعی باشد و باقی یا در صحت انتساب شان تردید است و یا قطعاً به دیگران تعلق دارد.
     بنابراین اولین مرحله در شناخت یک کتاب این است که ببینیم آنچه در دست ماست از نظر اِسناد به گوینده و آورنده اش چقدر اعتبار دارد؟ آیا اِسناد همه آن درست است یا آنکه قسمتی درست است و قسمتی نادرست؟ در این صورت چه درصدی از مطالب را می توانیم از نظر انتساب تأیید کنیم؟ بعلاوه به چه دلیل میتوانیم بعضی را قطعاً نفی و برخی را قطعاً اثبات و پاره¬ای را مشکوک تلقی کنیم؟
     این نوع شناخت آن چیزی است که قرآن از آن بی نیاز است و از این نظر کتاب منحصر به فرد جهان قدیم محسوب می¬شود. در میان کتابهای قدیمی کتاب دیگری نتوان یافت که قرن¬ها بر آن گذشته باشد و تا این حد بلاشبهه باقی مانده باشد. مسائلی از این قبیل که فلان سوره مشکوک است، فلان آیه در فلان نسخه هست و در فلان نسخه نیست، در مورد قرآن اساساً مطرح نیست. قرآن بر نسخه و نسخه¬شناسی پیشی گرفت. جای کوچکترین تردیدی نیست که آورنده همه این آیات موجود حضرت محمّد بن عبداللَّه است که آنها را به عنوان معجزه و کلام الهی آورد و احدی نمی¬تواند ادعا کند و یا احتمال بدهد که نسخه دیگری از قرآن وجود داشته و یا دارد. هیچ مستشرقی هم در دنیا پیدا نشده که بخواهد قرآن¬شناسی را از اینجا شروع کند که بگوید باید به سراغ نسخه¬های قدیمی و قدیمی¬ترین نسخه¬های قرآن برویم و ببینیم در آنها چه چیزهایی هست و چه چیزهایی نیست. اگر در مورد تورات و انجیل و اوستا و یا شاهنامه فردوسی و گلستان سعدی و هر کتاب دیگر این نیاز هست، برای قرآن چنین نیازی نیست...
     قرآن مانند تورات نبود که یکباره نازل شود و بعد این اشکال به وجود بیاید که نسخه اصلی کدام است، بلکه آیات قرآن به تدریج و در طول 23 سال نازل شد و از همان روز اول نزول، مسلمین مانند تشنه بسیار سوزانی که به آب گوارایی برسد آیات قرآن را فرا میگرفتند و حفظ و ضبط میکردند، بخصوص که جامعه آن روز مسلمین جامعه ای بسیط بود و کتاب دیگری وجود نداشت تا مسلمانان، هم ناگزیر به حفظ آن باشند و هم ناچار از ضبط این. ذهن خالی و حافظه قوی و نداشتن سواد خواندن و نوشتن سبب شده بود تا مسلمانان اطلاعاتشان را تنها از راه آنچه که می¬دیدند و می¬شنیدند کسب کنند؛ از این رو پیام قرآن که با احساس و عاطفه آنان سازگار بود همچون نقشی که در سنگ کنده شود در قلب آنان نقش می¬بست و چون آن را کلام خدا می¬دانستند نه سخن بشر، برایشان مقدس بود و به خود اجازه نمی¬دادند که حتی یک کلمه یا یک حرف را در آن تغییر دهند و یا پس و پیش کنند و پیوسته تلاششان این بود که با تلاوت این آیات به خدا نزدیک تر شوند.
     مزید بر همه اینها پیامبر اکرم از همان روزهای اول عده ای نویسندگان خاص برای قرآن انتخاب کرد که به «کتّاب وحی» معروف ند. این امر امتیازی برای قرآن محسوب می شود که هیچ کدام از کتاب های قدیمی از آن برخوردار نبوده اند. نگارش کلام خدا از همان آغاز، از جمله علل قطعی حفظ و مصون ماندن آن از تحریف بود.

     با توجه به آنچه گفته شد، کسی در طول تاریخ اسلامی هیچ¬گاه ادعا نداشت که بر قرآن چیزی افزوده شده و یا از این حیث مورد دستبرد واقع شده؛ ولی در بین همه مذاهب، کسانی هستند که قائل به کاستی قرآن نسبت به آنچه در ابتدا نازل شده بود هستند؛ به این معنا که ادعا می کنند برخی آیات قرآن بر اساس انگیزه های گوناگون حذف شده و مورد دستبرد قرار گرفته است. اما باور عمومی مسلمانان بر این است که متن موجود، همان قرآن دوره رسول خدا بوده و چیزی از آن از میان نرفته است. امامانِ اهل بیت نیز همواره شیعیان را توصیه به همین قرآن کرده اند  و آن را میزان و معیار راستی آزمایی احادیث و میراث روایی معرفی کرده اند و هر حدیثی که با آن موافقت نداشته باشد را بافته¬های خوش¬رنگ و کذب دانسته اند.  بر همین اساس، باور ما بر این است: «اعتقادنا أنّ القرآن الذی أنزله الله تعالی علی نبیّه محمّد هو ما بین الدفّتین، و من نسب إلینا أنّا نقول إنّه أکثر من ذلک، فهو کاذب» ؛ همین قرآنی که بین الدفّتین -بین همین دو جلد قرآن موجود- قرار دارد بر رسول خدا نازل شده و اگر کسی به ما نسبت دهد که قرآن را بیش از آنچه موجود است می دانیم، دروغگو است و بر ما دروغ بسته است. این مسئله در طول تاریخ همواره باور علماء طراز اول ما بوده و مرحوم آقای خویی در کتاب البیان حدود شصت صفحه پیرامون تحریف و قرائات قرآن سخن به میان آورده و آن را رد نموده و در پایان نتیجه گرفته که باور به تحریف قرآن خرافه ای بیش نیست و انسان خِردورز منصف وقتی در این مسئله تدبر و تامل نماید، هیچ تردیدی در بطلان آن نمی نماید.

     یکی از منابع خوبی که در زمینه تحریف قرآن بسیار قابل استفاده است، کتاب مرحوم علامه عسکری با نام «القرآن الکریم و روایاتُ المدرستین» است. محور اصلی این کتاب، پیرامون دو کتاب –یکی از نویسنده ای شیعی و دیگری وهابی - است که به ارزیابی و نقد سخنان هر دو به صورت محققانه و منصفانه پرداخته و به خوبی این مهم را به سامان رسانده است. نویسنده وهابی در کتابش ادعا می کند که در منابع شیعی هزار حدیث بر تحریف قرآن وجود دارد و روایات شیعی ای که مرحوم نوری در فصل الخطاب می آورد را نیز نقل می کند، اما روایاتی که مرحوم نوری از منابع اهل سنت نقل می کند را به هیچ عنوان گزارش نمی کند! مرحوم علامه عسکری در جلد سوم کتاب، تمام آن هزار ادعای پوشالین وهابی را واکاوی نموده و چنان ریشه ای مسئله را حل نموده که تا اکنون کسی دیگر نتوانسته در این حیطه عرض اندام کند.

     در این موضوع یک نکته پایانی عرض کنم؛ مسئله ادعای تحریف قرآن یک موضوع حساب شده ای بوده تا قرآن را که معجزه جاویدان رسول خدا بوده را از اعتبار ساقط کنند و مردمان را از آن محروم نمایند. نود درصد، بلکه نودوپنج درصد روایاتی که در این موضوع ادعا می¬کنند مربوط به یک نفر است که علمای رجال او را کذّاب و وضّاع و... می دانند و او احمد بن محمد سیّاری است که در ابواب فقه شاید تنها یکی، دو روایت از او رسیده؛ ولی تا توانسته پیرامون تحریف، روایت ساخته و حدیث جعل کرده که گفته می شود دویست، سیصد حدیث در این موضوع دروغ پردازی کرده است.

     ریچارد بل نیز که سال ها روی قرآن و تاریخ آن کار نموده و ترجمه ای از آن را به انگلیسی برگردانده، نکته قابل توجه¬ای بیان کرده است:

     همین واقعیت که عبارات متغایر و حتی متعارض همچنان محفوظ مانده اند، اقوی دلیل بر این است که ما همه آنچه را که به حضرت محمد وحی شده است، در دست داریم.

 

 

 

 

---

سلسله درسگفتارهای «تشریعات قرآن»

خوانشی از سیر نزولی آیات الاحکام

جلسه اول - ششم اردیبهشت1399 - اول رمضان 1441

---

 

• دانلود فایل جلسه اول:

---

متن پیاده شده جلسه اول

    محور گفتگوی ما پیرامون قوانین و بایدها و نبایدهای قرآنی است، که در بحثهای فقهی مورد استفاده قرار میگیرد و چارچوب هایی را برای زندگی مادی و معنوی انسان تبیین می کند. ما در اینجا از آن تعبیر به «تشریعات قرآن» نموده ایم و باید گفت که در طی تدوین دانشهای اسلامی، کتاب های گوناگونی با نام احکام القرآن و فقه القرآن پیرامون این آیات به نگارش در آمده و یکی از قدیمی ترین مباحثی است که در تفسیر موضوعی قرآن میتوان از آن نام برد.

     برای فهم اهمیت این بایدها و نبایدهای قرآنی، ناگزیریم که درنگی بر اوضاع انسانِ معاصرِ پیامبر و وضعیت جامعه آن روزگار داشته باشیم؛ تا به خوبی درک نماییم که مهمترین اعجاز رسول خدا، آن معجزاتی نیست که در کتابهای تاریخ و سیره نقل شده است. با درنگی هرچند کوتاه در متون معتبر، به روشنی دانسته می شود که معجزه حقیقی ایشان، زنده نمودن جان هایی بود که در سخت ترین و ناانسانی ترین شرایط زیستی به زندگی می پرداختند.

     چنانچه اوضاع مردمان آن روزگار علی الخصوص ساکنان شبه جزیره را مورد تامل قرار دهیم، تاثیر شگرف وجود رسول خدا و آموزه ها و قوانینی که در طول بیست و سه سال در قالب شش هزار و چندصد آیه برای انسان به ارمغان آوردند را می توان با عمق جان درک نمود.

     بیشتر ساکنان آن روزگاران شبه جزیره، قبایلی بودند که در جای جای بیابان، هرکجا آب و گیاهی می یافتند، به صورت موقت سکونت می کردند. این گونه زیستن، خشونت و سختی زیادی به همراه دارد؛ با کمترین کنش و واکنشی، درگیری رخ میداد و این درگیری ها، قبایل کوچک و بزرگی را به جان هم می انداخت و کشته های بسیاری را بر جای می گذاشت.

     این گفته ها تحلیل و برداشت شخصی و ذوقی نیست؛ اخبار متون تاریخی است که تلاش های محققان آنها را به ما رسانده است. نه تنها وضعیت شبه جزیره، بلکه اوضاع اکثر مناطق نیز به همین گونه بوده است. نوع خوراکی که داشتند؛ به صورتی که از مردار حیوانات ارتزاق می کردند. نوع روابط انسانی؛ به صورتی که اگر شخصی برده بود دیگر هیچ گونه حقوق انسانی برایش قائل نبودند. وضعیت نا به سامان جنسی؛ به گونه ای که فرزندانی متولد می شدند و بین چندین نفر اختلاف بود که این فرزند از کیست! و نوع ارتزاق سرمایه داران از کنیزانی که داشتند.

     رسول خدا صل الله علیه وآله در چهل سالگی به پیامبری برگزیده شد. سه سال آغازین پیامبری ایشان به دعوت فردی و چهره به چهره گذشت، که البته دوران بسیاری سختی برای ایشان بود. فعالیت ها اغلب پنهانی بود و تا جایی که امکان داشت، ایمان آورندگان به صورت پنهانی با ایشان ارتباط داشتند و بیشتر خود ایشان مورد توجه مخالفان بود و مورد آزار و اذیت واقع میشد؛ تا اینکه فرمان آمد: «فاصدع بما تؤمر». از این پس دعوت ایشان شکل عمومی تری به خود گرفت. ابتدا خویشان و نزدیکانش را دعوت نمود و انها را به آیین الهی فرا خواند. از آن پس بروز و ظهور فعالیت هایشان، با دعوت رسمی از خویشان خویش که اغلب از سرشناسان مکه و بزرگان قریش بودند، بیشتر شد و ماجرای پیامبری ایشان دهان به دهان می چرخید تا اینکه همگان از آن آگاهی یافتند.

     دو سال بعد؛ یعنی به احتمال زیاد در سال پنجم بعثت، به خاطر فشارهای زیاد مخالفان و قدرت مندان مکه، گروه اندکی از مسلمانان به حبشه مهاجرت کردند. تعداد این مهاجران را بین دوازده تا هفده نفر شمرده اند. مهمترین رویداد اجتماعی برای نومسلمانان، تنگ شدن وضعیت معیشت و برخوردهای مخالفین بود. سالهای پایانی مکه به محاصره اقتصادی و اجتماعی مسلمانان در منطقه شعب ابی طالب گذشت که پس از درگذشت ابوطالب و همسر پیامبر بانوخدیجه، پرونده تبلغ سیزده ساله رسول خدا در مکه به پایان رسید و ایشان با سختی های بسیار از مکه به مدینه مهاجرت نمود.

     در این سیزده سال، هشتادوشش سوره و حدودا چهارهزار و ششصد آیه نازل گردیده که بیشتر پیرامون موضوعات خداشناسی و معاد رقم می خورد. در واقع آیاتی که در مکه نازل گردیده، در پی تبیین باورها و اعتقادات بود و به نوعی می توان چارچوب کلی ایات مکّی را، آیاتی سامان دهنده به ساختارهای فکری –که ما امروزه از آن تعبیر به باورهای کلامی می کنیم- دانست.

     در طی گفتگو پی خواهیم برد که بیشتر آیات الاحکام در مدینه نازل شده، ولی اینگونه نیست که در دوران مکه آیاتی پیرامون این موضوعات در مکه نازل نشده باشد. ارکان اصلی احکام و بایدها و نبایدها -در قالب انذار، امر، نهی، داستان اقوام پیشین و پیامبران گذشته و...- در همین دوره سیزده ساله مکه نازل گردیده، که در راس آنها نزول وجوب نمازهای روزانه –که مهمترین اعمال عبادی اسلامی است- در واقعه معراج پیامبر و در مکه نازل گردیده است.

     تاثیر وجود رسول خدا در همان ماه های آغازین دعوت، آنقدر گسترده بود که وقتی جعفر بن ابی طالب – از مهاجرین به حبشه- در مقابل نجاشی –پادشاه حبشه- از دلایل تبعیت نکردن این گروه اندکِ مهاجرت کرده از باورهای عمومی جامعه خویش و ایمان آوردن به پیامبری جدید سخن گفت؛ از آنچه بودند و آنچه شدند. از جملات قابل تامل جعفر این بود که: ما بت می پرستیدیم، ما از مردار حیوانات ارتزاق می¬کردیم، مرتکب فواحش میشدیم و... تا اینکه خدا پیامبری برای ما فرستاد که  پیشینه و نسب او را به خوبی میشناسیم، راستگویی و صداقت و امانتداری اش بر ما روشن است، او ما را به پرستش خدای یگانه دعوت نموده و به ما امر کرده بر صداقت و صله رحم و ادای امانت و پرهیز از محارم و فواحش و خونریزی و... . سخنان جعفر برای نجاشی جاذبه داشت، علی الخصوص که جعفر سخنانش را با آیاتی از سوره مریم به پایان برد و نجاشی که مسیحی معتقدی بود، از این سخنان بلند و عالی در مقام حضرت مریم، اشک از چشمانش سرازیر شد.

     یک نمونه دیگر از مقایسه اوضاع زیست انسانها، پیش و پس از پیامبری رسول خدا را می توانیم در گفته های حضرت زهرا در میان خطبه فدک بنگریم.

     و این یک واقعیت است که پیامبر و آموزه هایش جذابیت فوق العاده ای برای انسان داشته و حتی اگر کسی همانند مایکل هارت در کتاب صد –که پیرامون رتبه بندی موثرترین چهره های تاریخ نگاشته شده- رسول خدا را موثرترین شخصیت بر روی انسانها در طول تاریخ معرفی نمی کرد؛ باز هم از جای جای کتب تاریخ و سیره میتوانستیم این را به خوبی بفهمیم.

     مایکل هارت نخستین کسی که بیشترین تاثیر را بر انسان گذاشته، رسول خدا میداند. از نگاه او پیامبر به شکل شگفت انگیزی موفقیت داشته است. او بیان می کند که ممکن است برخی از این انتخاب به عنوان نخستین نفر در این لیست تعجب کنند، ولی واقعیت این است که محمد به طرز خارق العاده ای در امور معنوی و غیرمعنوی موفق بوده، به گونه ای که نفوذ او همچنان قدرتمند و فراگیر است.

     جستجوی دقیق در تاریخ روشن می کند که این تاثیرگذاری که مایکل هارت و امثال او که به رسول خدا ایمان نیاورده اند، ولی بعد از گذشت این همه قرن، آن را لمس می کنند، یک واقعیت جدی بوده و هست.

     ما در بحث های روزگار رسول خدا، مثلا از مسیحیان نجران سخن به میان می آوریم که آمدند تا با رسول خدا مباهله کنند. از یهودی هایی که به پیامبر ایمان نیاوردند در حالی که بر اساس متون مقدسی که در اختیار داشتند و به آن باور نیز داشتند، می¬دانستند که ایشان پیامبر الهی است؛ از اینها نیز سخن می گوییم. از بت پرستها و کفاری که لجاجت در برابر حق به خرج می دادند. بله، این ایمان نیاوردن ها و مخالفت ها و لجاجت ها بود که هر کدام بنابر منافعی با پیامبر سر ناسازگاری داشتند؛ اما فراموش می کنیم که جمعیت زیادی با اشتیاق و تمام وجود به ایشان روی آوردند و دل در گرو آیین رسول خدا دادند.

    در بین یاران ایشان با چهره¬های مختلفی رو به رو هستیم، از ایرانی و سیاه پوست و یهودی و مسیحی وغیره گرفته؛ و حقیقت این است هر انسانی که به دنبال خاستگاه های فطری و درونی اش بود، وقتی خبر دعوت ایشان به گوشش می رسید، خود را به ایشان میرساند، و با برخورد ایشان و شنیدن و فهمیدن آموزهای شان، آنها را با وجدان و فطرت خویش سازگار مییافت و میپذیرفت و تا دوران ما نیز این روند ادامه دارد که انسان های سرگردان در دوران ما، در تحقیق و کندوکاو، وقتی به آموزه¬های قرآن و رسول خدا میرسند با اشتیاق آن را پذیرا می شوند.

     برای نمونه تنها به یک مورد از یهودیانی که به پیامبر ایمان آورد اشاره می¬کنم. مُخَیرق یکی از علما و پیشوایان یهودی بود که از بزرگان قبیله بنی قَینُقاع –یکی از سه قبیله مهم یهودی های مدینه- محسوب می¬شد. او در مناسبات و پیمان های رسول خدا با یهودیان مدینه از چهره های اثرگذار بود و در این جلسات حضور داشت. در سال سوم هجری که غروه اُحُد رخ داد، به قوم خود گفت: «می‌دانید که او پیامبر خدا است و باید او را یاری کنیم». یهودیان سخن او را نپذیرفتند و بهانه آوردند که امروز شُبات است و به لحاظ قوانین و احکام یهودی ما امکان همراهی نداریم و از همراهی او سر باز زدند. او به تنهایی به منطقه اُحُد آمد و همراه مسلمانان به یاری رسول خدا پرداخت و در رکاب ایشان به شهادت رسید. ابن هشام و واقدی از رسول خدا نقل می کنند که در وصف مخیرق فرمود: «مخیریق از بهترین انسان ها در یهودیان بود». مخیرق در میانه نبرد وصیت نمود که اموالش به رسول خدا به ارث برسد، که «حوائط السبعه» -نخلستان‌های هفت‌گانه اَعواف، صافیه، دَلال، مِیثَب یا مَیثِب، بُرقه یا بَرقه، حُسنی و مشربه‌ ام ابراهیم- از جمله میراث او بود که در سالهای بعد در اختیار حضرت¬فاطمه قرار گرفت و بخشی از اموال مصادره شده در ماجرای فدک، همین سرزمین ها بود.

     مسئله ای که ما در تکاپوی کشف آن هستیم، شیوه تربیتی رسول خدا و چگونگی مراحل نزول قوانین و بایدها و نبایدها است. آموزه¬های پیامبر، آموزه هایی وجدانی و فطری بود که به غیر از منفعت طلبان و آن دسته از بهره مندانِ قدرت و ثروت که نخواستند و نتوانستند از تعدی و ظلم دست بکشند، سایر طبقات جامعه پذیرای آن شدند. شیوه آموزشی ایشان بهسان کلاسهای آموزشی نبود که یک دوره اصول¬عقاید برگزار کنند و از نیاز بشر به دین آغاز نموده و سپس از توحید و صفات ثبوتی و سلبی و... سخن به میان آورند و پس از آن از ضرورت بعثت انبیاء و الی آخر؛ سیره زندگی ایشان و بررسی مرحله به مرحله آیات نازل شده، نشان می¬دهد که آموزه های اعتقادی و احکام گام به گام تبیین شد و چنین نبود که از همان ابتدا هر کسی که ایمان می¬آود به او یک دوره از باورها را آموزش دهند و او را مقید به پیروی از همه احکام سازند. شیوه آموزشی رسول خدا چیزی همانند اردوهای آموزشی بود که در طول بیست و سه سال، بنا به فراخور وضعیت و آمادگی مخاطبین، آموزه ای بیان شده و دستوری صادر می¬گردید. شیوه آموزشی اردویی چنین است که در طول مسیر، دانش آموزان وقتی به باغی برای استراحت می¬رسند، آموزگار تاکید می¬کند که به درختان آسیب نزنید. هنگام غذا خوردن از چه باید خورد و چه باید نخورد سخن به میان می آید. به وقت عبادت، در ابتدا به دعا و گفتگو با خدا فرا خوانده می شدند و رفته رفته احکامی پیرامون وضو گرفتن و نماز خواندن صادر می شد. آیاتی که سخن از زکات به میان آورده، در ابتدا به کمک به محرومان و صدقات عمومی اشاره داشت تا اینکه مرحله به مرحله ضوابط زکات بیان گردید تا الی آخر...

     چند سال پیش، در جلسه دوستانه ای که با یکی از مبلغین پرتلاش و موفق شیعی در آمریکای جنوبی داشتم؛ ایشان بیان می کرد که ما در آن منطقه با نومسلمانانی که از یک زندگی متفاوتی از اسلام رشد کرده اند مواجه هستیم و نمی-توانیم به یک¬باره از همه احکام و رفتارهای اسلامی آغاز کنیم. در ابتدا باید از قوانین اخلاقی همانند زشتی دروغ و فحشا و غیره آغاز کنیم و مرحله به مرحله اینان را با سایر احکام آشنا نماییم. تعبیر خود ایشان این بود که ما در ابتدا از اسلامِ مکه شروع میکنیم و رفته رفته این نومسلمانان را با اسلامِ مدینه و همه ضوابط و چارچوب هایی که در آنجا برای مسلمانان مشخص گردیده آشنا می کنیم. این سخن قابل تامل و درنگی است که باید روی آن به صورت تخصصی کار کرد و درباره چگونگی آن اندیشید.

     در ساخت هر بنایی، عقلا به همین شیوه رفتار میکنند. هیچ مهندسی برای ساختمانی که مشغول احداث آن است، در ابتدا به تهیه پنجره و کاشی و... نمیپردازد، بلکه در مرحله نخست زیربنای کار را تدارک می¬بیند و پیش از پرداختن به ظواهر ساختمان، زیرساخت ها را تجهیز میکند. پروردگار که خِرد کل و آفریننده عقل و عاقلان است، سزاوار نیست بی هیچ مقدمه و زیرساختی دست به احداث دین و شریعت زده باشد.

     با عنایت به مطالبی که گفته شد، ما پیگیر این بحث هستیم تا با مرور آیات الاحکام و شیوه نزول آن ها و بررسی مراحل مختلف، در این مسیر قدم برداریم تا قدری به روشن شدن موضوع نزدیک شویم.